ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ, 2009

ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ: ΠΙΣΤΗ ΚΑΙ ΠΑΝΙΚΟΣ

ΚΕΡΚΥΡΑ, 16/2/2009

ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΚΕΡΚΥΡΑΣ

1. Πυραμίδες

      Εκ της λέξεως ‘πίστις’ η χρηματοοικονομική πίστη. Ο κόσμος πιστεύει ότι πίσω από το χάρτινο χρήμα υπάρχει μια αδιαμφισβήτητη και αξία. Π.χ. χρυσός. Ποτέ, όμως, δεν ίσχυσε αυτό. Ακόμη και στην χρυσή εποχή του κανόνα του χρυσού. Μικρή μόνον ποσότητα χρυσού (ή αργύρου) υπήρχε πίσω από το χάρτινο χρήμα ανέκαθεν...
Σήμερα, πίσω από το χάρτινο χρήμα, το χάρτινο δολάριο ας πούμε, υπάρχει ένα απειροελάχιστο ποσοστό χρυσού. Πίσω από το χάρτινο χρήμα, το χάρτινο δολάριο ας πούμε, υπάρχει η αόριστη υπόσχεση ενός υπουργού οικονομικών: ένα ομόλογο. Το ομόλογο, όπως κάθε ομόλογο, λέει ότι ο κομιστής του θα πάρει πίσω… δολάρια. Ο κομίζων δολάρια, αν προσέλθει στην κεντρική τράπεζα της χώρας που τα εκδίδει, θα πάρει πίσω δολάρια! Φανταστικό όσο και αληθινό.

      Στον ισολογισμό της Ομοσπονδιακής Τράπεζας, τα κυκλοφορούντα (περίπου 1 τρισ.) δολάρια σε Αμερική και εκτός Αμερικής (γραμμένα όλα στο Παθητικό) έχουν αντίκρυσμα σε δημόσια ομόλογα (γραμμένα όλα στο Ενεργητικό). Επαναλαμβάνουμε: τα ομόλογα είναι χαρτιά που λένε ότι θα πληρώσουν τον κομιστή των δολαρίων σε δολάρια!!!

      Λέει ο υπουργός οικονομικών των Ηνωμένων Πολιτειών: Βασίσου επάνω μου Κεντρική Τράπεζα για να εκδώσεις τα δολάρια. Όταν κάποιος τα προσκομίσει στον γκισέ σου για να πάρει πίσω την αξία τους, θα πάρει… δολάρια, τα οποία πάλι εγώ θα έχω υποσχεθεί να καλύψω κοκ. Ό,τι υπόσχεται λοιπόν ο υπουργός οικονομικών των Ηνωμένων Πολιτειών ότι είναι χρυσός, δεν είναι χρυσός, αλλά μια δεύτερη υπόσχεση που παραπέμπει σε μια τρίτη υπόσχεση που παραπέμπει σε μια τέταρτη κοκ. Πρόκειται για την πρώτη οφθαλμαπάτη του τραπεζικού συστήματος. Η αλήθεια είναι ότι αυτό συμβαίνει μόνον στην Αμερική. Στις άλλες χώρες, πίσω από τα εθνικά νομίσματα υπάρχει αντίκρυσμα σε ισχυρό συναλλαγματικό απόθεμα. Επειδή όμως το ισχυρότερο συναλλαγματικό απόθεμα (τα δύο τρίτα των συνολικών συναλλαγματικών αποθεμάτων των κεντρικών τραπεζών όλου του κόσμου) είναι το δολάριο, ξαναπέφτουμε στην ίδια περίπτωση οφθαλμαπάτης.  

      Υπάρχει, επίσης, μια δεύτερη, εξ ίσου σοβαρή, ‘οφθαλμαπάτη’ που διέπει το τραπεζικό σύστημα. Οι τράπεζες, οι εμπορικές τράπεζες σε όλο τον κόσμο από γενέσεώς τους, ποτέ δεν κρατούσαν στα χρηματοκιβώτιά τους το σύνολο των καταθέσεων. Αντιθέτως, το μεγαλύτερο ποσό χρημάτων το δάνειζαν. Έτσι λειτουργούσαν και έτσι εξακολουθούν να λειτουργούν οι τράπεζες.Τα δανεικά γίνονται καινούριες καταθέσεις που ξαναδανείζονται, ξανακατατίθενται, ξαναδανείζονται, ξανακατατίθενται κοκ. Η αρχική κατάθεση γεννά επάλληλες καταθέσεις. Αυτό στις ημέρες μας ισχύει εντονότερα, αφού το ποσοστό των καταθέσεων που υποχρεωτικώς τηρείται υπό μορφή ρευστού είναι ένα ελάχιστο. Αν όλοι λοιπόν οι καταθέτες, σε περίοδο πανικού και αμφισβήτησης της αξιοπιστίας του συστήματος, σπεύσουν να αποσύρουν να χρήματά τους από τις τράπεζες, απλώς δεν τα βρίσκουν εκεί.

      Στην Αμερική κάποιοι κριτικοί οικονομολόγοι ονομάζουν την οφθαλμαπάτη αυτή Mandrake the Magician. Ο Mandrake ήταν ο ήρωας των κόμικς του μεσοπολέμου που γεννούσε από το τίποτα ανθρώπους για να τους εξαφανίσει όταν αυτοί θα εκπλήρωναν τον σκοπό τους. Έγινε και ταινία το ’40.

      Το 1919, ένα τύπος στην Βοστώνη, που έμοιαζε με μαφιόζο, μετανάστης Ιταλός, ο Carlo Ponzi ή (Charles Ponzi), σκαρφίστηκε την δική του τράπεζα. Διαφήμισε ότι θα έδινε επιτόκιο 50% σε 45 ημέρες. Σε τρεις μήνες, δηλαδή, κάποιος θα υπερδιπλασίαζε τα χρήματά του. Ήταν τέτοια η ανταπόκριση του κόσμου, ώστε οι προσδοκίες του Ιταλού μετανάστη γρήγορα επιβεβαιώθηκαν και με το παραπάνω. Έφτιαξε την πρώτη γνωστή ‘πυραμίδα’ χρηματικών καταθέσεων. Προς τιμήν του, στην επίσημη χρηματοοικονομική ορολογία οι πυραμίδες λέγονται ‘σχήματα Ponzi’ (Ponzi schemes)! Στα σχήματα αυτά, που άνθησαν εσχάτως στις ανατολικοευρωπαϊκές χώρες, οι πρώτοι καταθέτες, όταν ζητούν τα χρήματά τους πίσω, τοκισμένα, παίρνουν τα χρήματα των επόμενων καταθετών, όπως οι επόμενοι θα πάρουν τα χρήματα των επόμενων επόμενων κ.ο.κ.. Βεβαίως, όλα αυτά τα σχήματα έχουν μια προϋπόθεση: συνεχώς να βρίσκονται νέοι καταθέτες που θα πληρώνουν τους παλιότερους. Είναι δυνατόν όμως αυτό; Σκεφθείτε το για λίγο!

      Στόμα με στόμα έμαθαν όλοι για τον Ponzi. Ο ενθουσιασμός του κόσμου ήταν μεγάλος. Έφθαναν στην Βοστώνη καραβάνια καταθετών από πολύ μακρινές για την εποχή αποστάσεις. Σε ένα χρόνο, το 1920, ο Ponzi, εκατομμυριούχος πλέον, συνελήφθη, δικάσθηκε και καταδικάσθηκε σε φυλάκιση 10 περίπου ετών. Ήταν τέτοια, όμως, η πίστη και ευπιστία του κόσμου ώστε διάφοροι απελπισμένοι της ζωής εξακολουθούσαν να στέλνουν χρήματα στον Ponzi ακόμη και στην φυλακή! Έβρισκαν ότι συνέφερε έναντι του λοιπού χρηματοπιστωτικού συστήματος.

      Πολλοί, αλήθεια, νομίζουν ότι η οι τράπεζες είναι κάτι πολύ διαφορετικό από τα ‘σχήματα Ponzi’.

2. Φούσκες

      Αγοράζουμε μετοχές ή άλλες αξίες όταν οι τιμές τους ανεβαίνουν. Πουλάμε όταν οι τιμές τους είναι ψηλά και πρόκειται να πέσουν. Πρόκειται να πέσουν, όμως, όχι για κανένα άλλο λόγο, αλλά γιατί εμείς θα αρχίσουμε κάποια στιγμή να πουλάμε. Κανείς δεν μπορεί να ισχυρισθεί με μαθηματική ακρίβεια ότι αυτή ή η άλλη είναι η πρέπουσα στιγμή για την πτώση. Εμείς αποφασίζουμε σήμερα και όχι αύριο ή μετά από ένα χρόνο ότι αρκετά ψηλά πήγαν οι τιμές και ας αρχίσει τούτη τη στιγμή η πτώση. Θα μπορούσε η άνοδος να διαρκέσει για ένα ακόμη μήνα, ένα ακόμη χρόνο ή και για δύο. Το θέμα είναι ότι εμείς, και όχι κάποιες φυσικές ή χημικές διαδικασίες, προκαλούμε τα χρηματοπιστωτικά γεγονότα. Το ότι κάποτε οι τιμές ανεβαίνουν κάποτε πέφτουν είναι το αποτέλεσμα μιας δικής μας συμπεριφοράς αντικοινωνικού τυχοδιωκτισμού, που συνηθίσαμε από αιώνες να την λέμε φούσκα (αέρα κοπανιστό).

      Λένε πως η οικονομία κυριαρχείται από πολύ έξυπνα μυαλά, τα πιο ανήσυχα, φωτεινά και σπουδαγμένα μυαλά της κοινωνίας. Η οικονομία όμως είναι και κάτι άλλο: ‘ψυχολογία’. Τι σημαίνει αυτό; Φούσκα. Τα πιο έξυπνα μυαλά από την μύτη πιάνονται. Εκτός κι αν κι αυτά τα πιο έξυπνα μυαλά αρχίσουν να αναστοχάζονται την ‘ψυχολογία’. Να αρχίσουν, δηλαδή, να αναγνωρίζουν τον παράλογο και φρενήρη χαρακτήρα του χρηματοπιστωτικού φαινομένου. Να φροντίσουν να βρίσκονται πάντα ένα βήμα μπροστά από την κούρβα του χρηματιστηρίου. 

      Η φούσκα είναι το αποτέλεσμα μιας μαζικής φρενίτιδας κερδοσκοπίας. Η φούσκα είμαστε εμείς οι ίδιοι με τον τυχοδιωκτισμό, την απληστία και την υπερβολή μας στις καθημερινές συναλλαγές μας. Μαζικές αγορές συμπαρασύρουν άλλους, αφελείς, κι άλλους κι άλλους. Ακολουθούν κάποια στιγμή οι μαζικές πωλήσεις. Την στιγμή αυτή είναι ικανότεροι να την προβλέψουν οι ψυχολόγοι. Όχι οι οικονομολόγοι.

      Κάποιοι κερδίζουν κάποιοι χάνουν. Παίγνιο μηδενικού αθροίσματος είναι η φούσκα; Ναι. Μερικές φορές. Αν το παίγνιο παίζεται σε ένα ανοικτό και μάλιστα διεθνοποιημένο πεδίο, τότε ακολουθεί ένα γενικό αρνητικό, πολύ αρνητικό, συνολικό άθροισμα. Στο τέλος, ακόμη και οι πιο κερδισμένοι θα αποδειχθούν χαμένοι.

      Η φούσκα, όπως ξέρουμε, μπορεί να δημιουργηθεί με πρώτη ύλη τον αέρα τον κοπανιστό, ακόμη και από ένα μικρό παιδί. Είναι εφήμερη και έτοιμη ανά πάσα στιγμή να διαλυθεί, να καταρρεύσει. Αυτό, που η εικόνα μιας φούσκας δεν δείχνει, είναι οι συνέπειες της διάλυσης και κατάρρευσης, όταν η φούσκα έχει αναπτυχθεί σε μια ανοιχτή οικονομία. Οι αρνητικές συνέπειες που ακολουθούν την έκρηξη μιας φούσκας τότε δεν είναι διόλου εύκολες, δεν είναι διόλου αέρας κοπανιστός. Οι συνέπειες είναι μεγάλες και συνήθως φέρνουν πόνο, απολύσεις, ανεργία, φτώχια, απελπισία, οικογενειακά και εθνικά δράματα. Στο τέλος, και ο πιο κερδισμένος δεν θα έχει πού να πουλήσει την πραμάτεια του. Και θα αρχίσει τότε να επικαλείται πακέτα σωτηρίας υπό την εγγύηση του κράτους…

3. Ο Νεύτων

      Σε μια από τις πρώτες καταγεγραμμένες στην παγκόσμια οικονομική ιστορία φούσκες, ο Ισαάκ Νεύτων εμφανίζεται στην μεριά των χαμένων. Είναι η φούσκα της Εταιρείας των Νοτίων Θαλασσών (South Sea bubble), το 1720. Ο κορυφαίος της επιστήμης δεν τα κατάφερε. Xαμένος με απώλειες 20.000 λιρών. Η υψηλότερη διάνοια απεδείχθη ανίκανη να κατανοήσει το εφήμερο της φούσκας και πιάστηκε στην φάκα. Ανίκανη να κατανοήσει την απρόβλεπτη φύση της οικονομίας και του ανθρώπου στα παράλογα κατάβαθα της ψυχής του;  

      Ο Νεύτων δεν ήταν κανένας άσχετος περί τα οικονομικά. Ήταν ο διευθυντής του Νομισματοκοπείου της Αγγλίας. Είναι αυτός που πρώτος όρισε, το 1717, την νομισματική αξία του χρυσού κατά ουγκιά. Αυτή η αξία παρέμεινε σταθερή επί δύο αιώνες και σφράγισε το σύγχρονο διεθνές νομισματικό σύστημα.

      Η χρηματοπιστωτική οικονομία είναι ένα απείρως πολυπλοκότερο φαινόμενο από αυτό της ίδιας της υλικής φύσης του σύμπαντος, διότι εμπεριέχει την άβυσσο της ψυχής του ανθρώπου. Ο ίδιος ο Νεύτων, περίλυπος μετά την απώλεια των λιρών του, έγραψε: «Μπορώ να προβλέψω την κίνηση των ουράνιων σωμάτων, δεν μπορώ να προβλέψω την βλακεία των ανθρώπων.»

      Μπορεί ετησίως να απονέμονται νόμπελ οικονομίας, όμως θα προσέξατε ότι αυτά διαχρονικά δεν σωρεύουν γνώση. Σωρευτική γνώση θα ήταν αυτή πάνω στην οποία θα μπορούσαν να στηριχθούν τα επόμενα νόμπελ. Τα νόμπελ της φυσικής και της χημείας έχουν ένα τέτοιο νόημα. Τα νόμπελ φυσικής της δεκαετίας του 1990 βασίζονται στα νόμπελ φυσικής της δεκαετίας του 1980, που βασίζονται στα νόμπελ φυσικής της δεκαετίας του 1970 κοκ. Αντιθέτως, τα νόμπελ οικονομίας δεν φαίνεται να οικοδομούν σωρευτικά κάποια ενιαία γνώση. Τι σχέση, π.χ., μπορεί να έχουν τα πρόσφατα νόμπελ του Στίγκλιτς και του Κρούγκμαν με τα νόμπελ του Χάγιεκ και του Φρίντμαν της δεκαετίας του 1970; Φαίνεται σαν τα νόμπελ της οικονομίας να ακολουθούν μόδες. Είναι δε σαν μερικά νόμπελ οικονομίας να ακυρώνουν άλλα. Ποια είναι αλήθεια η αλήθεια. Μια τέτοια αλήθεια δεν υπάρχει στην οικονομία, ακριβώς γιατί η οικονομία είναι ένα απείρως πολυπλοκότερο σύστημα από το σύμπαν της φυσικής και της χημείας. Το σύμπαν της οικονομίας περιέχει και το απρόβλεπτο και το αστάθμητο μέρος της ψυχής μας.

      Όσο απέτυχε ο υπάρξας σοσιαλισμός να σχεδιάσει, άλλο τόσο θα αποτυγχάνει και ο καπιταλισμός να αυτορυθμίζεται.

4. Ο ‘Μεγαλύτερος Ηλίθιος’

      Η βλακεία ως στάση ζωής μπορεί να υιοθετηθεί και από έξυπνους ανθρώπους. Αυτοί οι έξυπνοι άνθρωποι απλώς θεωρούν ότι υπάρχουν κάποιοι πιο βλάκες από αυτούς. Και η μεγαλύτερη ακόμη βλακεία μπορεί να υιοθετηθεί από έξυπνους ανθρώπους που απλώς θεωρούν ότι υπάρχουν κάποιοι ακόμη πιο βλάκες. Όσο και αν αυτό φαίνεται λογοπαίγνιο, είναι η πιο καλή θεωρία για να εξηγήσει τα δυσεξήγητα των χρηματιστηρίων. Όταν τα χρηματιστήρια ξαφνικά και χωρίς κανένα λόγο αρχίσουν να τραβούν φρενήρεις πορείες προς τα πάνω, τότε η θεωρία του ‘μεγαλύτερου ηλίθιου’ είναι η καλύτερη για να μας εξηγήσει τι συμβαίνει. Να το ξεκαθαρίσουμε: το να ακολουθείς βραχυπρόθεσμα, πολύ βραχυπρόθεσμα, την θεωρία αυτή δεν είναι καθόλου μα καθόλου ηλίθιο. Είναι μάλλον έξυπνο, αφού θα βγεις κερδισμένος. Αρκεί να μη μείνεις την μαύρη και μοιραία ημέρα της πτώσης με άχρηστα χαρτιά στα χέρια, οπότε μάλλον θα αποδειχθείς ο βλαξ της ιστορίας.

      Η θεωρία του μεγαλύτερου ηλίθιου αποκρύπτει μόνον τούτο: Τελικώς κάποιοι, ακόμη και της διάνοιας του Νεύτωνος, αυτοί δηλαδή που θα μείνουν στο τέλος με άχρηστα χαρτιά στα χέρια, θα είναι οι βλάκες της ιστορίας. Ο μέγας επαγωγικός νους του Νεύτωνος διαπράττει το επαγωγικό σφάλμα της κότας που περιέγραψε κάποτε ο Μπέρτραντ Ράσελ: Αφού ταΐζομαι κάθε μέρα, θα ταϊστώ και αύριο. Αύριο όμως είναι Χριστούγεννα. Με σφάξανε για να ταϊστούν άλλοι από μένα. Αφού οι τιμές ανεβαίνουν κάθε μέρα, θα ανεβούν και αύριο. Αύριο, όμως, είναι η Μαύρη Ημέρα, η ημέρα της πτώσης, και με σφάξανε! Κατά 20.000 λίρες. 

      Οι οικονομολόγοι αναλύοντας τα δεδομένα και τους δείκτες μπορούν να κάνουν σοβαρές εκτιμήσεις και προβλέψεις για την πορεία των τιμών. Ακόμη, όμως, και αν ο δείκτης P/E μιας αξίας είναι υπερβολικά υψηλός – πράγμα που σημαίνει υψηλό ρίσκο στην αγορά της αξίας – η ζήτηση μπορεί να συνεχίζεται. Θα βρεθεί αύριο κάποιος να αγοράσει από εμάς που αγοράσαμε σήμερα. 

      Αυτή η θεωρία του ‘μεγαλύτερου ηλίθιου’ εξηγεί καλά τι συνέβη, π.χ., στην Ελλάδα, το 1999, όπως και τι συνέβη σε κάθε άλλη φούσκα της ιστορίας. Ουρές ατέλειωτες σχηματίζονταν τις ημέρες της φούσκας του ’99 στις τράπεζες και στα χρηματιστηριακά γραφεία. Και οι πιο ανίδεοι έδιναν εντολές για αγορές μετοχών αγνώστου εταιρείας (π.χ. Γκάλης ΑΕ). Το κριτήριο αγοράς ήταν κάποιες αόριστες και ανεύθυνες φήμες ανόδου. Όχι κάποιες έγκυρες πληροφορίες νέων επενδύσεων ή νέων επιχειρηματικών ευκαιριών. Μόνος σκοπός: να πουληθούν οι νεοαγορασμένες μετοχές την επαύριον σε μεγαλύτερη ακόμη τιμή. Ακόμη και αν εγώ κρίνομαι ως ηλίθιος με βάση τους οικονομικούς δείκτες, αγοράζω σήμερα για να πουλήσω αύριο σε ένα ακόμη πιο ηλίθιο από εμένα.

      Η όλη αυτή διαδικασία, όπως είπαμε, δεν είναι καθόλου ηλίθια. Κάποιος άλλος χαρακτηρισμός της ταιριάζει. Η επιδίωξη της ατομικής ωφέλειας σε ένα εξαιρετικά βραχυπρόθεσμο ορίζοντα δεν είναι ηλίθια. Είναι εγωιστικός αντι-κοινωνικός ατομισμός που δεν βλέπει πέρα από την μύτη. Εδώ έγκειται και ο παραλογισμός του συστήματος στις περιόδους φούσκας. Αυτό που συνιστά ωφέλεια για ένα άτομο, μακροπρόθεσμα μπορεί θα αποδειχθεί ολέθριο για το σύνολο. Και η ρίζα της σημερινής κρίσης συνίσταται σ’ αυτήν ακριβώς την βραχυπρόθεσμη, την πολύ βραχυπρόθεσμη λογική που παραβλέπει το μακροπρόθεσμο.

5. Τουλιπομανία

      Η τουλιπομανία είναι η πρώτη καταγεγραμμένη κερδοσκοπική φούσκα στην ιστορία. Είναι μια παραδειγματική εφαρμογή της ‘θεωρίας του μεγαλύτερου ηλίθιου’. Συνέβη στο Άμστερνταμ, όταν οι Ολλανδοί άρχισαν να αγοράζουν μανιωδώς τουλίπες και βολβούς τουλίπας σε υπερβολικά υψηλές τιμές. Οι ολλανδικές τουλίπες ήταν τυχαίες διασταυρώσεις ενός αρχικού είδους που εισήχθη από την Κωνσταντινούπολη μερικές δεκαετίες πριν. Βλέποντας ακόμη και οι πιο ανίδεοι τους γείτονές τους να αγοράζουν αυτά τα πανέμορφα λουλούδια σε ολοένα και πιο υψηλές τιμές, έμπαιναν ο ένας μετά τον άλλο στον χορό. Υπήρχε διαδεδομένη η πεποίθηση ότι δεν θα υπήρχε τέλος σ’ αυτήν την ανηφορική κούρσα των τιμών, οπότε γιατί να μη μπούνε κι άλλοι στον χορό; Η αντίληψη αυτή έκτοτε είναι χαρακτηριστική σ’ όλες τις φούσκες της παγκόσμιας οικονομικής ιστορίας. Η άνοδος των τιμών θα συνεχίζεται, υποτίθεται, εις το διηνεκές.

      Η φούσκα της τουλιπομανίας κατέρρευσε απότομα μια μέρα του Φεβρουαρίου του 1637. Οι τιμές έπεσαν κατακόρυφα και πολλοί έμειναν με τους βολβούς στα χέρια. Τώρα, όσο φθηνά κι αν θα τους πουλούσες, κανείς δεν θα τους αγόραζε. Ήλθαν όλοι στα συγκαλά τους. Πολλοί από τους βολβούς είχαν αγορασθεί σε τιμές που αντιστοιχούσαν σε δέκα ετήσια εισοδήματα ενός εξειδικευμένου τεχνίτη της εποχής. (Ιδιαίτερα ακριβό ήταν το είδος της λεγόμενης ‘βασιλικής τουλίπας’.)

      Αναφέρεται το εξής ενδιαφέρον περιστατικό της περιόδου: Κάποιος ναύτης πήγε στο σπίτι ενός καπετάνιου, στο Άμστερνταμ, για να του επιδώσει μια επιστολή. Εν αναμονή της γραπτής απάντησης του καπετάνιου, είδε στο τραπέζι κάτι που έμοιαζε με κρεμμύδι. Το έκλεψε για να συνοδεύσει την μαγειρεμένη πάπια που τον περίμενε στο πλοίο, στο λιμάνι. Συνελήφθη δυστυχώς την στιγμή που κατάπινε το κρεμμύδι που δεν ήτανε κρεμμύδι αλλά ένας πανάκριβος βολβός τουλίπας. Στο δικαστήριο, που τον καταδίκασε σε καταναγκαστικά έργα ενός χρόνου, είπε πως ο βολβός ήτανε άγευστος. Είναι η ακριβότερη τιμωρία στην παγκόσμια ιστορία του κρεμμυδιού!

      Διηγούνται ότι, κατά την διάρκεια της τουλιπικής ευφορίας, όλα τα καφενεία και ταβερνεία του Άμστερνταμ βούιζαν από τους παθιασμένους αγοραστές και πωλητές τουλίπας. Ό,τι αγόραζες το πρωί, πουλούσες το ίδιο βράδυ. Ό,τι αγόραζες την μια στιγμή, πουλούσες την άλλη. Πάντα θα υπήρχε κάποιος πιο ‘ηλίθιος’ από εσένα. Και δεν υπήρχε κανένας ορατός λόγος να σταματήσει κάπου αυτό το παιγνίδι ανόδου των τιμών και της κερδοσκοπίας. Θα υπήρχε πάντα κάποιος που θα αγόραζε ακόμη ακριβότερα ό,τι εσύ είχες ήδη αγοράσει ακριβά.

      Στο Άμστερνταμ, αξίζει να πούμε, αναπτύχθηκε εκείνο τον καιρό μια παράλληλη προθεσμιακή αγορά για μελλοντικές αγοροπωλησίες σε προσυμφωνημένες τιμές – αγορά παραγώγων και futures θα την λέγαμε σήμερα. Αυτά, όμως, τα συμβόλαια ήταν και τα πιο προβληματικά όταν έσπασε η φούσκα, όταν ξέσπασε δηλαδή η κρίση και οι τιμές κατέρρευσαν. Τα δικαστήρια είχαν πλέον τον λόγο για την τήρηση ή μη των συμβολαίων, των οποίων η ανοησία τώρα φαινόταν πιο μεγάλη. Αμήχανα, καταλαβαίνοντας το γράμμα των συμβολαίων αλλά και το – ηλίθιο – πνεύμα τους, πρότειναν ενδιάμεσους συμβιβασμούς που δεν ξέρουμε αν τηρήθηκαν ή όχι.
...συνεχίζεται